Page 9 - Microsoft Word - τελικό αρχείο

Basic HTML Version

Ερμηνείες, ιδεολογία και κοινωνικό-ταξικό υπόβαθρο του φασισμού
Αλεξίου Θ.
Κοινωνίας Δρώμενα, τ. 2, 2014
9
αντιμέτωπες με μεγάλες ταξικές συγκρούσεις, ενώ
προβιομηχανικές-προκαπιταλιστικές ελίτ, όπως
στη Γερμανία, την Ιταλία ή την Ιαπωνία εμπόδιζαν
οποιονδήποτε συμβιβασμό στο κοινωνικό ζήτημα,
φαίνεται να είναι πιο κοντά στο πρόβλημα (Moore,
1984: 501 κ.ε.· Kocka, 1980: 3). Υπάρχουν και οι
περιπτώσεις όπου ο φασισμός ερμηνεύεται ως
βοναπαρτισμός, όπως από τον Thalheimer (βλ.
Griepenburg & Tjaden, 1973: 475), καισαρισμός,
όπως από τον Gramsci ή ως «κράτος έκτακτης
ανάγκης» με το κράτος να αυτονομείται από τις
τάξεις (βλ. Payne, 2000: 617, 623). Να
υπενθυμίσουμε εδώ ότι την έννοια αυτή
χρησιμοποίησε πρώτη φορά ο Marx για να
χαρακτηρίσει την ισορροπία κοινωνικών δυνάμεων
που έβγαλε στο Λουδοβίκο Βοναπάρτη στα μέσα
του 19
ου
αιώνα στη Γαλλία, με την εκτελεστική
εξουσία και το κράτος να αυτονομούνται από τις
τάξεις (Μarx, 1981: 306).
Παρόλα αυτά κοινό χαρακτηριστικό των
προσεγγίσεων που αναφέραμε παραπάνω είναι
ότι, ενώ θέτουν ιδεολογικές-πολιτικές πλευρές του
ζητήματος, αδυνατούν να συνδέσουν το φασισμό
με τις κοινωνικές δομές (κοινωνικές τάξεις, κράτος,
συγκεντροποίηση της παραγωγής, γαιοκτήμονες
κ.λπ.)
και
τη
μορφολογία
της
ταξικής
αντιπαράθεσης, ώστε να ιστορικοποιήσουν κατ’
αυτόν τον τρόπο το φασιστικό φαινόμενο.
Αντίθετα προσεγγίσεις που είναι κοντά στην
Κομμουνιστική Διεθνή (Comintern) αποδίδουν την
εμφάνιση του φασισμού: α) στην κυριαρχία του
μονοπωλιακού-χρηματιστικού κεφαλαίου (ιμπερι-
αλισμός), το οποίο προέκυψε από την συγχώνευση
του βιομηχανικού με το τραπεζικό κεφάλαιο και β)
στην ανάγκη ανάσχεσης του εργατικού κινήματος
και της κοινωνικής δυναμικής που οδηγούσε στην
κοινωνική επανάσταση. Ο φασισμός είναι, σύμ-
φωνα με το 7
ο
Συνέδριο της Διεθνούς το 1935,
«η ανοιχτή τρομοκρατία των πιο σοβινιστικών,
πιο αντιδραστικών και πιο ιμπεριαλιστικών
στοιχείων του χρηματιστικού κεφαλαίου (…).
Ο φασισμός δεν είναι πάνω από τάξεις, ούτε
διακυβέρνηση της μικροαστικής τάξης ή, του
λούμπεν προλεταριάτου ενάντια στο χρημα-
τιστικό κεφάλαιο. Ο φασισμός αποτελεί την
ίδια την εξουσία του χρηματιστικού κεφα-
λαίου» (Dimitrov, 1975: 22).
Νεότερες προσεγγίσεις που αναφέρονται στο
φασισμό τείνουν να απομονώσουν το πολιτικο-
ιδεολογικό και πολιτισμικό (αξιακό) στοιχείο από
τις οικονομικο-ταξικές του δεσμεύσεις. Υποστη-
ρίζεται δηλαδή πως ο φασισμός δεν ήταν απλά και
μόνο μια άλλη μορφή καπιταλισμού, ούτε ένα
επιφαινόμενο της οικονομίας και των ταξικών
συμφερόντων (Mazower, 2004: 16, 18). Κατ’ αυτόν
τον τρόπο η «καταστροφική δυναμική» του
ναζισμού θα αναζητηθεί περισσότερο στην
ιδεολογία (φυλετισμός, παγγερμανισμός, εθνικι-
σμός, νατιβισμός κ.λπ.) και στις πολιτισμικές αξίες
που εγγράφονται στο ίδιο το πρόταγμα της
νεωτερικότητας (βλ. και Gilroy, 2001). Να παίρνει
όμως κανείς «τις αξίες ως σημείο εκκίνησης της
κοινωνιολογικής εξήγησης», γράφει ο Moore,
«κάνει πολύ δύσκολη την κατανόηση του
αδιαμφισβήτητου γεγονότος ότι οι αξίες αλλάζουν
σε συνάρτηση με τις συνθήκες» (1984: 559).
Επομένως ποιο το όφελος από την επίκληση των
αξιών για την ερμηνεία του φασισμού, εφόσον
αγνοούνται οι συνθήκες (ιστορικές και κοινωνικές)
στις οποίες αυτές εμφανίστηκαν;
II. Το κοινωνικο-ιδεολογικό υπόβαθρο του
φασισμού
Παρόλα αυτά έχει σημασία πριν περάσουμε
στην παρουσίαση της κοινωνικο-οικονομικής
κατάστασης να δούμε εν συντομία τις ιδεολογικές
καταβολές του φασισμού που προσδιορίζουν την
ταξική σύγκρουση στο Μεσοπόλεμο, η οποία
συνέβαλε τελικά στην πολιτική επικράτηση του
φασισμού. Πραγματικά οι ιδέες της πολιτισμικής
παρακμής και του βιταλισμού που εμφανίζονται
στα τέλη του 19
ου
αιώνα ως απόρροια των
κοινωνικών και πολιτισμικών ανακατατάξεων και
του συνακόλουθου κατακερματισμού της κοινω-
νικής εμπειρίας προλειαίνουν το έδαφος και
διαμορφώνουν την κατάλληλη ατμόσφαιρα για την
ανάδυση των φασιστικών ιδεολογιών στο Μεσο-
πόλεμο. Στην
Παρακμή της Δύσης
ο Spengler